بخش نخست
چکیده
توهم توطئه یکی از مقوله‌های رایج در عصر امروز است که بنا به فرخنای معنایی‌اش، کاربردهای مختلف و متفاوتی نیز دارد. این پژوهش با عنوان «توهم توطئه» با هدف بررسی عوامل و انگیزه‌های استفاده از تئوری توطئه در پی پاسخ به این پرسشهاست که مفهوم توهم توطئه چیست و چه کاربردهایی دارند و چرا از این مقوله استفاده می‌شود. روش تحقیق نیز توصیفی تحلیلی بر مبنای روش کتابخانه‌ای (کتاب، مقاله و سایت‌های معتبر) با استفاده از ابزار فیش‌برداری انجام شده است. از این میان به این نتایج دست یافتیم که توهم توطئه در زمینه اجتماعی، تاریخی و سیاسی نقش بیشتری دارد و معمولاً حکومت‌های استبدادی در عرصه‌های سیاسی و تاریخی و اجتماعی برای توجیه عملکرد خودشان از آن استفاده می‌کنند. طوری که ناکامی‌ها، عقب‌ماندگی‌ها و نارسایی‌های حکومتی‌شان را به عوامل و قدرت‌های خارجی و توطئه‌های بیگانگان نسبت می‌دهند و اذهان مردم را دچار تردید می‌کنند. با این وصف، روحیه توطئه‌پردازی و گسترش این ذهنیت نیز رواج پیدا می‌کند.
واژگان کلیدی: توهم توطئه، توطئه‌پردازی، استبداد.
مقدمه
توهم توطئه از جمله عارضه‌هایی است که در طول تاریخ به ویژه در دوره معاصر، گریبان‌گیر حاکمان، فعالان سیاسی و مردم عادی گردیده است. به طوری که آنان به ندرت ظاهر هر رویداد یا پدیده‌ای را باور می‌کردند؛ بلکه معتقد بودند که ظاهر امر، گمراه‌کننده بوده و حقیقت در زیر آن نهفته است.
تئوری توطئه در سطح مخاطبان گسترده‌تر از سطح مخاطبان آکادمیک، حداقل از حیث کمی، بسط و گسترش یافته است و رشد باورهای توطئه‌آمیز می‌تواند نگران‌کننده باشد؛ «اما از طرف دیگر، این مهم از اختلافات بالقوه اجتماعی و بی‌اعتمادی عمومی پرده بر می‌دارد.» (سوامی و کلس، 2010: 563) نظریه‌های مربوط به توطئه با بسیاری از حوادث مهم اجتماعی و سیاسی همراه شده‌اند؛ مانند شواهد مربوط به ترور رئیس جمهور آمریکا جان اف کندی (مک هاسکی، 1995: 406-405)، اسامه بن لادن (وود و همکاران، 2012: 771)، حمله تروریستی 11 سپتامبر (استمپل و همکاران، 2007: 353) و بسیاری دیگر از وقایع سیاسی که در این زمینه قرار می‌گیرند.
مطالعات نشان می‌دهند که حوادث مضر و اثرگذار نسبت به حوادث کم‌ضرر و کم اثر، ما را به سمت باورهای توطئه‌آمیز قوی رهنمون می‌کند (مک کالی و جک کوس، 1979: 644-642)
فکر توطئه، زمانی برای تبیین رویدادها و وضعیت امور به کار برده می‌شود که بر اساس مقیاس‌های منطقی توطئه‌ای در کار نباشد. این ادعا بدین معنا نیست که در عالم واقع از ناحیه حریفان و مخالفان در عرصه‌های داخلی و خارجی وجود توطئه منتفی است، اما آن چه در این گونه تبیین‌ها قابل توجه می‌باشد، دید توطئه‌نگرانه‌ای است که همواره در صدد کشف توطئه‌های خارجی و داخلی مربوط به آن و تعمیم‌دادن اصل توطئه به هر نوع تزاحم، اختلاف و نارسایی در عرصه روابط انسانی، اجتماعی و روانی خارجی است (ازغندی، 1385: 85)
طرح مسأله
توهم توطئه یکی از مباحث برجسته دوران معاصر است. البته نه اینکه در قبل از معاصر چنین مبنایی وجود نداشته؛ بلکه به این برجستگی که در دنیا دیده می‌شود نبوده. همان طور که نام آن برمی‌آید تئوری توطئه، مقدمه‌چینی و سر هم کردن توهمات و ایجاد پیچیدگی‌هایی در زمینه‌های مختلف است که ذهن و فکر را دچار تردید و سردرگمی می‌کند. در این پژوهش می‌خواهیم بدانیم که اولاً مفهوم توهم توطئه چیست و چه کاربردهایی دارد و چرا از این مقوله استفاده می‌شود.
روش تحقیق
اجرای هر تحقیقی و تعیین مسیر پژوهشی بر مبنای موضوع آن تحقیق پیشنهاد می‌شود. در این پژوهش و با توجه به موضوع، از روش تحلیلی- توصیفی کار گرفته‌ایم که طرح مسأله و مبانی نظری آن را مورد تحلیل قرار می‌دهیم.
جهت دستیابی به اطلاعات و مطالعات از روش تحقیقات و مطالعات کتابخانه‌ای مقالات سایت‌های معتبر اینترنتی و فیش‌برداری بهره گرفته شده است. متغیرهای تحقیق توصیفی؛ چین، توسعه اقتصادی چین و رقابت جهانی است. روش گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی (کتابخانه‌ای) است، بدین گونه که با استفاده از ابزار فیش، اطلاعات لازم جمع‌آوری شده، سپس داده‌ها از نظر کیفی مورد تحلیل قرار می‌گیرند.
تعریف نمایگان تحقیق
مفهوم توطئه
توطئه دو اصل یک واژه حقوقی در سنت آمریکایی- انگلیسی است که دلالت بر توافق میان دو یا چند فرد جهت انجام عملی غیر قانونی یا وصول به یک هدف قانونی یا تمسک به ابزارهای غیر قانونی دارد. واژه‌نامه حقوقی نیز بهم پیوستن دو یا چند فرد برای انجام تلاش‌هایی مشترک به هدف اقدامات محرمانه را توطئه می‌خواند. معدل دقیق حقوقی در حقوق جاری کشور ایران نیز تبانی است. مثلاً در ماده 610 قانون مجازات اسلامی می‌خوانیم، هر گاه دو نفر یا بیشتر، اجتماع یا تبانی نمایند که حرامی بر ضد امنیت داخلی یا خراج کشور مرتکب شوند یا وسایل آن را فراهم کنند در صورتی که عنوان محارب بر آنان صدق نباشد به دو سال حبس محکوم خواهند شد.
انتقال واژه توطئه از گفتار حقوقی به گفتار سیاسی محصول رویکرد مدرن به سیاست است که با منظر حقوق به پدیده سیاست راه خود را گشود.
معنی لغوی و اصطلاحی توطئه
توطئه در لغت به معنای آماده‌کردن، مقدمه چیدن، زمینه‌سازی و اسباب چیدن برای انجام کاری است. (معین، 1386: 110)؛ اما معنای اصطلاحی این واژه بازتاب‌کننده معنایی منفی است و عبارت است از برنامه‌ریزی پنهانی و اقداماتی که با اتکاء به روش‌های غیر قانونی، غیر اخلاقی و معمولاً غیر مسالمت‌آمیز به منظور تحقق اهداف و مقاصد فردی، گروهی یا ملی، با هزینه صدمه به منافع و حقوق دیگران در سطح کشور و یا سطح بین‌الملل، صورت می‌گیرد. (غفاری، 1380: 131) در تعریفی دیگر، توطئه به آرایش مخفی توسط یک گروه یا افراد قدرتمند به منظور غصب قدرت سیاسی یا اقتصادی، نقض حقوق اساسی، پنهان‌کردن رازهای حیاتی یا تغییر غیر قانونی نهادهای دولتی، گفته می‌شود. (یونیسکی، 2018: 3)
نفس حضور توطئه در فرایندهای سیاسی مبتنی بر دو دلالت ضمنی است:
- با سیاست به مفهوم مدرن آن سر و کار داریم. در فرایند سیاسی پیش مدرن حاکم مقید به قانون و قراردادی میان خود و حکومت‌شوندگان نیست. بنابراین تعقیب هر هدف سیاسی یا تمسک به هر ابزاری از سوی حاکم جایز است. اگر هم احیاناً حاکم سیاسی مقید به قانون و ضابطه‌ای باشد مردم طرف مقابل این قانون و ضابطه نیستند. بنابراین توطئه‌گری اگر هم یک فرایند سیاسی پیش مدرن جایگاهی داشته باشد میان نخبگان و مدعیان قدرت واجد معناست.
- برای فرایند سیاسی دو ساحت آشکار و پنهان قائل شده‌ایم. سیاست به نحوی در تابلوهای معینی آشکار می‌شود اما لزوماً آن چه اتفاق می‌افتد با آن چه آشکار می‌شود همسویی ندارد. تابلوهایی که در عصر مدرن سیاست را آشکار می‌کنند از یک سو خطاب‌ها و بیانیه‌های سیاسی و از سوی دیگر، رسانه‌های جمعی، مجلات، روزنامه‌ها و رادیو تلویزیون‌اند. رویکرد مبنی بر تئوری توطئه یا دعوی ناسازگاری میان عرصه پنهان سیاست با آن چه آشکار می‌شود از وجود پدیده توطئه سخن می‌گوید.
توهم توطئه و ماهیت آن
توهم توطئه نوعی بیماری فردی و جمعی است. بیماری فردی سوء ظن به همه چیز و همه کس را «پارانویا» و بیماری جمعی را «conspiracy theory» می‌نامند. کسی به توهم توطئه در مفهوم اخیر آن مبتلاست، تمام وقایع عمده سیاسی و سیر حوادث و مشی وقایع تاریخی را در دست پنهان و قدرتمند سیاست بیگانه و سازمان‌های مخوف سیاسی و حتی مذهبی وابسته به آن سیاست می‌پندارد، به گمان او همه انقلاب‌ها، شورش‌ها، جنگ‌ها، عقب‌ماندگی‌ها و وابستگی‌های اقتصادی و سیاسی، برآمدن و فروپاشی سلسله‌ها و دولت‌ها، ترورهای سیاسی و حتی کمبود محصولات کشاورزی، سقوط ارزش پول، قحطی و زلزله ها را دست پنهان بیگانه کارگردانی می‌کند و همه رجال کشور همچون عروسکان خیمه‌شبازی و بازیگران افسانه‌های جن و پری از پس پرده و با اشاره او حرکت می‌کنند و اراده‌ای از خود ندارند. کسی به توهم توطئه دچار است به نظر خود ایمان و اعتقاد دارد و بر این باور است که «تو مویی بینی و من پیچش مو – تو ابرو و من اشارت‌های ابرو»
اینکه می‌گوئیم «توهم توطئه» نوعی بیماری است، بدین معنا نیست که اساساً هیچ توطئه‌ای در هیچ موردی در کار نیست و آن چه توطئه خوانده می‌شود، همه از باب خواب و خیال و توهم است؛ بلکه منظور آن است که مقوله «توطئه» را به دو گونه می‌توان بررسی کرد. یکی برخورد آفاقی و علمی و دیگر برخورد انفسی و بیمارگونه.
در برداشت علمی، «توطئه» به عنوان فرضیه‌ای در نظر می‌آید که قابل رد یا اثبات است و در پرتو داده‌های عینی و اسناد و مدارک تاریخی و بدون جانبداری عاطفی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد. حال آن که «توهم توطئه» از اعتقاد راسخ و جزمی و تعبدی به نوع خاصی از توطئه شکل می‌گیرد و همچون سایر اعتقادها، در قلمرو بررسی و تحلیل قرار نمی‌گیرد و از این رو قابل اثبات یا رد و انکار نیست.
توهم توطئه، از مباحث «تبیین علی» یا تعیین علت برای امور وقایع اجتماعی و چگونگی شکل‌گیری آن در افکار عمومی و از موضوعات مورد بررسی در روانشناسی اجتماعی است. این موضوع در رشته‌های علوم انسانی هم چون: تاریخ، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی و علوم سیاسی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد. (اشرف، 1386: 70-71) در منابع و آثاری که به توهم توطئه پرداخته‌اند، مترادف‌هایی از قبیل» سبک پارانویدی (توهم آمیز)، توطئه‌اندیشی یا توطئه‌باوری، ذهنیت توطئه اندیش و… برای آن بیان شده است. در واقع چنین برداشت‌های بیمارگونه‌ای را باید توهم توطئه نامید که نوعی بیماری روانی فردی و جمعی است (دلاوری، 1386: 52) توهم توطئه در هر جامعه‌ای متناسب با سطح توسعه‌یافتگی، پیشینه تاریخی، میزان موفقیت‌ها و ناکامی‌ها و … در افکار و باورهای عمومی مردم وارد شده و بر تحلیل رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی تأثیر می‌گذارد. (فتاحی، 1386: 18)
ترجمه تحت‌الفظی مفهوم «conspiracy theory» به فارسی «نظریه توطئه» است که معنای آن را متبادر به ذهن نمی‌کند. واژه ترکیبی «نظریه توطئه» یا «تئوری توطئه» در زبان انگلیسی معنای خاصی با بار منفی دارد که دلالت می‌کند بر نوعی توهم و بیماری اجتماعی، حال آن که در زبان فارسی این معنا را به دست نمی‌دهد. بنابراین به گمان ما «توهم توطئه» معادل بهتری در برابر مفهوم انگلیسی آن است.
