جهاد افغانستان و استقلالیت سیاسی؛ مطالعه موردی: جمعیت اسلامی و دولت مجاهدین (1336 – 1381)
نویسنده: دکتر هجرت الله جبرییلی
بخش سوم و پایانی
سه. مطالعه موردی استقلال سیاسی در دولت مجاهدین (1371 – 1380)
در این مبحث در نخست، نظام بینالملل در دوران مجاهدین را مطالعه نموده و سپس چند نمونه از استقلال سیاسی دولت مجاهدین را بررسی مینمائیم.
- مطالعه نظام بین الملل در دوره دولت مجاهدین (1371 – 1380)؛
دولت مجاهدین زمانی روی کار آمد که نظام بین الملل جنگ سرد با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پایان یافته بود. درک نظام بین الملل در این دوره ما را برای فهم امکان استقلالیت سیاسی برای دولت مجاهدین ، مدد می‌رساند. در اواخر دهه 80 قرن بيستم جهان كمونيست فروپاشيد و نظام بين المللي جنگ سرد به تاريخ پيوست. پرسش اين است كه دهه 90 اين قرن چي نظام بين المللي بر جهان حكم فرما بوده است؟ ساموئل پي. هانيتنگتون در مورد نظم بين‌المللي پس از جنگ سرد، چند نوع نظام را كه از سوي دانشمندان مطرح شده است، به بررسي مي‌گيرد.
یک. الگوي تك جهان؛ براي تبيين سياست جهاني، يكي از فراگيرترين الگوها مبتني بر اين فرض بود كه پايان جنگ سرد، به منزلهٔ پايان درگيري‌هاي مهم در سياست جهاني و ايجاد يك جهان كمابيش هماهنگ است. اساس اين الگو، نظريه «پايان تاريخ» فرانسيس فوكوياما بود. جهان در ابتداي دهه نود بسيار تغيير كرد اما لزوماً صلح آميز نشد.
دو. الگوی دوجهان؛ ما و آنها؛ معمولترين تقيسم‌بندي كه نام‌هاي مختلفي هم دارد، تقسيم‌بندي كشورهاي جهان به غني (مدرن، توسعه يافته) و فقير (سنتي، توسعه‌نيافته يا در حال توسعه) است. اين الگو مي‌تواند به دليل ناتواني كشورهاي فقير صلح را تعريف كند. اما توسعه اقتصادي آسيا و آمريكاي لاتين دوگانگي سادهانگارانه ميان فقير و غني را مخدوش كرده است.
سه. 184 كشور كم و بيش؛ در اين الگو كه ريشه رئاليستي دارد. در امور جهاني كشورها بازي‌گران اصلي و تنها عوامل هستند و رابطه ميان كشورها نشان از نوعي هرج و مرج دارد. از همين رو كشورها تلاش ميكنند تا براي تضمين بقا و امنيت خويش، قدرت خود را افزايش دهند.
چهار. هرج و مرج محض؛ تضعيف دولت و پديدار شدن «كشورهاي ازهم‌پاشيده» باعث شده است كه الگوي چهارمي از جهان مطرح شود كه جهان پر هرج و مرج است. اين الگو برنكته‌هاي زير تأكيد دارد: شكستن اقتدار دولت؛ فروپاشي كشورها، تشديد برخوردهاي قبيله‌اي، قومي و ديني؛ پيدايش دار و دسته جنايتكار بين المللي، پناهندگاني كه به ده‌ها مليون تن مي‌رسند. گسترش سلاح‌هاي اتمي و ديگر سلاح‌هاي گسترش جمعي، گسترش تروريسم، رواج كشتارها و پاكسازي‌هاي قومي. اين تصوير از جهان هرج و مرج توسط دو نظريه‌پرداز به صورت قانع كننده مطرح شدند: زيبگنيو برژينسكي، در كتاب مهارگسيخته؛ و دانيل پاتريك موي نيهان.
به نظر ساموئل پي. هانتينگتون الگوي هرج و مرج، مثل الگوي دولت‌مدار، به واقعيت نزديك است و از آنچه در جهان مي‌گذرد تصويري دقيق و گويا ارائه ميدهد. اما برخلاف الگوي دولت‌مدار به تغييراتي كه در جهان سياست همراه با پايان جنگ سرد، رخ داده است، توجه دارد (هانتينگتون، 1378: 30 -50). به نظر مي‌رسد براي تبيين تأثير سياست بين‌الملل بر دورهٔ دولت مجاهدین (1371 – 1380) (1992- 2001) همین الگو برای ما کمک کننده است. زیرا همین الگو از نظام بین الملل بر افغانستان، پاکستان و تا اندازهٔ زیادی آسیای میانه در این دوران حاکم شده بود. در این زمان هیچ قدرت بزرگ در منطقه وجود نداشت که دولت مجاهدین را سلب استقلال کند.
- مطالعهٔ موردی استقلالیت سیاسی دولت مجاهدین (1371 – 1380) (1992- 2001)؛
الف: استقلال فکری در مبنای تیوریک مشروعیتبخش دولت مجاهدین؛ در فوق بیان کردیم که مجاهدین طرح لویه جرگه اضطراری به عنوان نهاد مشروعیتبخش برای دولت مؤقت از سوی ظاهرشاه را رد کردند. آنها در تشکیل دولت مجاهدین در توافقنامه خود در چهار ثور 1371 اعلام کردند که یک هیئت 50 نفره به ریاست حضرت صبغت الله مجددی در خلال دوماه قدرت را از رژیم کمونیستی تحویل گیرد. در خلال چهارماه حکومت انتقالی به ریاست استاد برهان الدین ربانی تشکیل شود، سپس در مرحله سوم «شورای اهل حل و عقد» تدویر گردد و رئیس دولت مجاهدین را انتخاب نماید (اندیشمند، 1393: 189).
رد نهاد مشروعیتبخش قبیله‌ای لویه‌جرگه از سوی رهبران جهاد، در نظر گرفتن انتخابات به عنوان نهاد مدرن و برکشیدن نهاد سنتی فقه سیاسی «حل و عقد» به عنوان نهاد مشروعیتبخش کهن و گشن فقهی، نمایان‌گر استقلال فکری سیاسی جهاد افغانستان در مجموع و به خصوص جمعیت اسلامی است که به عنوان دارندهٔ کرسی ریاست دولت انتقالی آن را به منصهٔ اجرا گذاشت و از آن مشروعیت خویش را برکشید و حتی فرمانده احمد شاه مسعود در برابر طالبان از آن دفاع کرد.
ب: عفو عمومی؛ رئیس دولت مجاهدین، شهید استاد ربانی با الهام‌گیری از فتح مکه توسط حضرت پیامبرگرامی و اعلان عفو عمومی، اعلام فتح عمومی نمود. او میدانست که در روستاها و شهرهای افغانستان اگر یک برادر کمونست بود و چهار برادر دیگر مجاهد، پسران یک کاکا مجاهد و پسران کاکای دیگر کمونست بودند، با عمق کینه که مردم از کمونیست‌ها داشتند دشمنی‌ها و انتقام‌گیری‌های عمیق خانه به خانه شروع می‌شد. تنفیذ عفو عمومیِ کسانی که دست‌های‌شان به خون مردمتر بود و ده‌ها هزار انسانِ این سرزمین را به‌خاطر آزادی‌خواهی و مسلمان بودن کشته بودند و هزاران نفرِ دیگر را به زندان افکنده بودند. چنین اقدامی در تاریخ بشریت یا نظیر ندارد و یا دست‌کم بی‌سابقه می‌باشد. دولت مجاهدین به رهبری استاد ربانی نه تنها عفو عمومی اعلام داشت، بل در مدت کارِ خود هیچ فردی را به‌نام مجرم سیاسی تحت تعقیب قرار نداد و به بنـد نکشید. یعنی این‌که دولت استاد ربانی، زندانی سیاسی نداشت (منصور، 1394).
ج. جداساختن مشروعیت سیاسی از جغرافیای پایتخت؛ استاد ربانی مشروعیت سیاسی را از جغرافیای سیاسی مجزا کرد، بدین‌گونه که وقتی گروه طالبان کابل پایتخت افغانستان را اشغال کرد، برخلاف رسم پیشین زعمای افغانستان مانند امیر امان‌الله خان، امیر حبیب‌الله خان کلکانی و محمد ظاهر، او نه فرار کرد و نه به قدرت زورگو سر تسلیم فرود آورد، بلکه به شمال افغانستان رفت و در آن‌جا مقاومت را رهبری و مشروعیت دولت خویش را در سطح جهانی حفظ کرد. همین یک اقدام بسنده است تا در آینده کسی جرأت نکند که به یاری اجانب در اندیشه تسخیر کابل و حکمرانی بر افغانستان برآید(منصور، 1394).
د. استقلال در روابط خارجی؛ دولت‌های پیش از مجاهدین، فاقد روابط خارجی مستقل بودند، ولی با آمدن دولت مجاهدین افغانستان در عرصهٔ روابط خارجی از استقلال عمل برخوردار گردید و هیچ کشوری زمینهٔ اثرگذاری بالای دولت مجاهدین را نداشت. اگر آزادی و استقلال برای یک ملت ارزشمند باشد ـ که است ـ دولت استاد ربانی در حد اعلایی از این امر بهره‌مند بود. دولت استاد ربانی بدون کوچک‌ترین وابسته‌گی به بیرون، تصامیم خویش را اتخاذ می‌کرد. به عنوان نمونه صلح تاجکستان که پاکستان، عربستان سعودی و غرب مخالف آن بودند. دولت مجاهدین در پایان دادن به جنگ تاجیکستان نقش کلیدی ایفا کرد، ورنه این جنگ می‌توانست بسیاری از کشورهای آسیای میانه را درنوردد (منصور، 1394).
ه. فتح کابل پس از یازده سپتامبر 2001؛ پس از یازده سپتامبر 2001 امریکا نمیخواست که نیروهای دولت مجاهدین کابل را فتح نمایند و وارد کابل گردند. با وصف فشارهای امریکا نیروهای دولت مجاهدین به رهبری استاد شهید و فرماندهی مرحوم مارشال فهیم کابل را فتح نمودند.
نتیجه‌گیری
به عنوان نتیجه‌گیری میتوان نوشت:
- نهضت اسلامی و جهاد افغانستان با الهام از فقه حنفی، اخوان المسلمین و تجربه جهادی تاریخی افغانستان به ویژه در برابر استعمار انگلیس آغاز گشت.
- نهضت اسلامی و جهاد افغانستان از نظر مبانی فکری با وجود بهره‌برداری نهضت‌های جدید، مستقل و توانایی اخذ اندیشه و الهام‌گیری را هم در دوران نهضت اسلامی ،جهاد افغانستان و دولت مجاهدین و پردازش آن با فرهنگ افغانستان را به گونه مستقلانه داشت.
- نوع نگاه نهضت اسلامی و مجاهدین افغانستان به نظام بین الملل، نوع نگاه آنها به استقلال را تشکیل میدهد. از این نظر استقلال از نظر مجاهدین تا استقلال از نظر ناسیونالیست‌ها و لیبرالیست‌ها و کمونیست‌ها متفاوت است.
- در روش جنگ و فرماندهی جهاد شخصیت‌های تبارز یافتند که با وجود محدودیت‌های نظام بین الملل و محدویت‌های اقتصادی و جغرافیایی افغانستان و فشار همسایگان استقلال خویش را به نمایش گذاشتند، به عنوان نمونه آتش‌بس فرمانده شهید احمد شاه مسعود با اتحاد جماهیر شوروی.
- دولت مجاهدین هم در مبانی مشروعیتبخش، هم در سیاست‌های داخلی و سیاست خارجی استقلال خویش را به نمایش گذاشت که نمونه‌های کلان در مطالعه مورد گذشت.
منابع
قرآن کریم
- آقا‌بخشي، علي و افشاري راد، مينو (1389). فرهنگ علوم سياسي. تهران: نشر چاپار.
- ابن نجیم، زَيْنُ الْعَابِدِيْنَ (1980) . الْأَشْبَاهُ وَالنَّظَائِرُ عَلَى مَذْهَبِ أَبِيْ حَنِيْفَةَ النُّعْمَانِ. بیروت: دار الكتب العلمية .
الحدادی، ابوبکر بن علی (1332). الجوهرة النيرة. بیجا: المطبعة الخیریة.
- ………، …………….. (بیتا). البحر الرائق شرح كنز الدقائق. بیروت: دار المعرفة.
- ابن عابدین، محمد امین (بیتا). حاشية على الدر المختار شرح تنوير الابصار في فقه مذهب الامام ابي حنيفة النعمان. القاهرة: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع.
- الشیبانی، امام محمد (بیتا). السیر الکبیر. مکتبة الشاملة.
- البابرتی، محمد (بیتا). العناية شرح الهداية. بیجا: المکتبة الشاملة.
- البناء، حسن (1388). پيام بيداري: مجموع رسائل امام حسن‌البناء. ترجمه مصطفي اربابي. تهران: نشر احسان.
- اندیشمند، محمد اکرام( 1392). نهضت اسلامی افغانستان. کابل: انتشارات سعید.
- جليل، روشندل (1384). امنيت ملي و نظام بين‌المللي. تهران: انتشارات سمت.
- ربانی، برهان الدین (1365). شهید پوهاند غلام محمد نیازی. بیجا: بینا.
- ……، ……………. (1396). کاروان حرم. کابل: مرکز تدوین آثار شهید استاد ربانی.
- ……، ……………. (1395). خط رهبر 5. کابل: مرکز تدوین آثار شهید استاد ربانی.
- ……، ……………. (1395). خط رهبر 6. کابل: مرکز تدوین آثار شهید استاد ربانی.
- ……، ……………. (1395) سخنانی از مرشد روشن ضمیر. کابل: مرکز تدوین آثار شهید استاد ربانی.
- رحيمي، سردار محمد (1391). ژئوپوليتيك افغانستان در قرن بيستم: تحولات، رويكردها و پيامدها. كابل: انتشارات سعيد.
- روا، الیویه(1370)، افغانستان، اسلام و تجدد سیاسی، ترجمه عنایت الله همام، پشاور: آریانا پرنترز.
- شاداب، عنایت الله (1395). فرومرد قندیل محرابها. کابل: مرکز تدوین آثار شهید استاد ربانی.
- هانتينگتون، ساموئل پي (1378). برخورد تمدن‌ها و بازسازي نظم جهاني. ترجمه محمد علي حميد رفيعي. تهران: دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي.
- منصور، عبدالحفیظ (1394). میراث دولت استاد ربانی. http://www.nooraf.tv/?p=2530
