ترجمه: دکتر هجرت الله جبرئیلی
بخش نخست
پیشگفتار
ستایش و سپاس خدای راست که پرودگار جهانیان است، درود و سلام برگرامی‌ترین آفریدگان سید ما محمد صلی الله علیه وسلم و بر خاندان و همه یاران او باد! وبعد:
همانا امام ابوحنیفه رضی الله عنه برخی از روزگار زندگانی خود را در حکومت امویان و برخی دیگر آن را در حکومت عباسیان سپری کرد. در میان این دو حاکمیت، مجموعه‌ای از ناآرامی‌های سیاسی و انقلابات و خیزش‌هایی رخ داد که منجر به دست به‌دست شدن حکومت شد، دولت اموی از میان رفت و دولت عباسی حاکم شد. امام ابوحنیفه رضی الله عنه در رهگذر این روزگاران تغییر شماری از امیران، دولت‌ها و خلیفه‌ها را به چشم سر دید. او در این میان دارای موقف‌ها و دیدگاهه‌ایی بود که سزاوار است تا مطالعه شود و از رهگذر آن فقه [مقاومت] انقلابی از دیدگاه امام ابوحنیفه بازشناسی شود.
در روزگاری که بسیاری از کژفهمان تلاش دارند تا تشریع و قانونگذاری اسلامی را از واقعیت حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تفصیل و شرح کنند، همانا مراجعه به حالات و مواقف این امامان بزرگ چهرهای روشن از اندازه توجه و تلاش آنها به سیاست و اندازه تأثیر آنان بر امت، امامان، خلیفه‌ها، امیران، حاکمان و قاضیان را به ارمغان میآورد. این مطالعه در صورتی امکانپذیر است که با خوانش اندیشمندانه برخی از موقفهای این امامان همراه با فرمانروایان و سیاستگران روزگار آنان همراه باشد و از رهگذر این موقف‌ها، محورهای اندیشه سیاسی آنان استنباط و بیرونیاب شود.
از این‌رو در نظرم آمد تا این پژوهش را بنگارم تا موقفهای یکی از بزرگترین امامان مقاومتگر و پایدار در برابر ظالمان و دارای رساترین صدا در بیان حق، تبیین شود. این به خاطر آنست تا فروع موقفهای آنان و اصول فقهیای را که در طول حیات شان داشتند تخریج شود و مبانی و ارزش‌هایی را که در نفس‌ها و جان‌های دانشجویان شان گذاشتند و برای پیروان آنها نقل شد، شناخته شود. روشن است که از برجسته‌ترین محورهای سیاست، تنظیم رابطه میان حاکم و محکوم، فرمانروا و فرمانبر است. از آن رو که امام ابوحنیفه رضی الله عنه در این گستره موقف‌هایی فروان دارد، سزاوار است که به دیدگاه‌های او توجه شود و تلاش برای خوانش گفتارها و استقرای احکامی که از آن بیرونیاب میشود، صورت گیرد.
از برجسته‌ترین ویژگی‌هایی که امام رضی الله عنه با آن از دیگران امتیاز پیدا میکند، ایستادگی و پایداری او همراه با انقلاب‌ها و خیزش‌ها برضد حاکمان است. این کار او منجر به این شد تا حاکمان تلاش کنند تا به او نزدیک شوند، چرا که او در میان علما و دانشجویان و عام مردم جایگاه بلند داشت. او به تکرار پیشنهادهای حاکمان را رد کرد که گاهی سبب طرد و آوارگی و گاهی سبب زندانی شدن و تا زیانه خوردن او شد. تا آنگاه که الله متعال او را به شهادت در زندان به دست برخی از این حاکمان گرامی داشت. خداوند همه آنان را ببخشاید.
امام اعظم رضی الله عنه مجموعه‌ای از موقفهای سیاسی داشته است که باید بازخوانی شود و خوانش سیاسی از آن صورت بگیرد تا رابطه او با حاکمان در روزگار او و سرشت اندیشه‌های سیاسی او فهم شود.
از آن‌رو که این پژوهش در فقه سیاسی امام ابوحنیفه بیپیشینه است و پژوهش کوتاه در این گستره است، نظر به سرشت مجله علمی، فقط به مطالعه دو موقف در شمار موقفهای سیاسی امام اعظم رضی الله عنه، بسنده کردم، یکی موقف امام ابوحنیفه در باره انقلاب زید بن علی و دیگری موقف او در باره عهده دار شدن پست قاضی القضاتی و محنتی را که از آن رهگذر تحمل کرد. در دو مبحث چنانچه در طرح پژوهش بیان میشود، به این دو موقف پرداختهام.
این دو موقف را از آن رو برگزیدم که یکی رابطه او را با دولت اموی و دیگر رابطه او را با دولت عباسی تمثیل میکند تا موقف سیاسی او صرف نظر از دولتی که حاکم بوده است، شناخته شود.
همانا جایگاه فقهی و علمی امام در هر دو دولت به جایگاهی بلند رسیده بود و وجود او در پشتیبانی [مقاومتها و] انقلاب‌ها که در این بازه زمانی رخ داده، مؤثر بوده است.
بی شک این موقفهای مهم و برجسته در تاریخ امت اسلامی از طرف این امام، از رهگذر خوانش سیاسی برابر با دانش تحلیل سیاسی معاصر شایستگی مطالعه را دارد. این بدان خاطر است که بسیاری از آنچه که در زمان ما می‌گذرد خوانش و معرفت احکام آن از رهگذر خوانش ریزکارانه حالات این دوره و آرای امامان رضی الله عنهم در باره آنها، بدست میآید.
روشن است که امام ابوحنیفه رضی الله عنه یک [مقاومتگر و] اعتراضگر سیاسی عادی نبود، بلکه او اعتراض‌گری مجتهدانه و فقیهانه داشت که عواقب و پیامدهای آن حادثه‌ها را اندازه گیری میکرد و می‌سنجید. او به حکم الله متعال در این موارد جاهل نبود و این گونه نبود که او بزرگداشت حرمت خون‌ها را نداند. معرفت جزئیات این قضایا و اثر آن در احکام سیاست شرعی از واجباتی است که بسیاری از پیروان امام در روزگار ما به آن توجه ندارند.
کسی که به این گونه از پژوهش‌ها بپردازد با برخی از مشکلات رویارو میشود که از مهمترین آن کمبود منابع است که این حوادث و رویدادها را حکایت کند، به همین گونه بیدقتی در نقل این رویدادهای تاریخی عمومی و کمبود کسانی که از تاریخ امامان احکام [سیاسی] را استنباط کرده باشند، مواجه میشود.
طرح پژوهش:
این پژوهش شامل یک مقدمه و دو مبحث میشود:
مقدمه: در آن به مهمترین ويژگیهایی که عصر سیاسی امام متمایز میشود و مراحل سیاسی را که امام گذرانده است، پرداختهام.
مبحث نخست: موقف امام ابوحنیفه رضی الله عنه در باره [مقاومت ] انقلابی زید بن علی شامل دو مطلب میشود:
مطلب اول: خوانش تاریخی و تحلیل سیاسی رویدادهای این [مقاومت] انقلابی
مطلب دوم: احکام فقهیای که از این [مقاومت ] انقلابی مستفاد و بیرونیابی میشود.
مبحث دوم: موقف امام در باره عهدهدار شدن پست قاضی القضاتی شامل دو مطلب میشود:
مطلب نخست: خواشن تاریخی و تحلیل سیاسی رویدادهای این آزمایش
مطلب دوم: احکام فقهی مستفاد و بیرونیاب شده از این آزمایش
سپس در نتیجه‌گیری مهمترین نتایجی را که به آنها دست یافته‌ام و مهمترین توصیه‌ها را بیان کرده ام.
