غوریان، خانقاه خواجه وحیدالدین (ملای کلان – برناباد)
برناباد را تقریباً می‌توان یک روستای سرسبز شمرد. این روستا در حاشیه فوشنج کهن قرار گرفته و چند قدم آن‌سوتر یعنی در شمال آن، هریرود در جریان است و به شاخه‌های متعدد تقسیم می‌شود. برناباد در ده کیلومتری مرکز غوریان واقع شده و این روستا از نظر تاریخی ارزش بسیاری دارد. برناباد مهد ادب، علم و عرفان بوده و شخصیت‌های معتبری را در آغوش خود بزرگ نموده است.
آبادی و عمران در برناباد از زمان امیر تیمور آغاز یافته و بناهای بجا مانده از آن دوره، مسجد جامع بزرگ این روستا است. اگرچه به شکل امروزی بازساخت شده، اما یادگاری‌هایی از آن دوره تاریخی را به همراه دارد.
این روستا دارای پنج حوض تاریخی (حوض محله‌ی حضرت‌ها، حوض مسجد جامع، حوض محله‌ی عیدگاه، حوض محله‌ی مولانا اعظم برنابادی، حوض محله‌ی باغ‌ها)، دو مسجد تاریخی (مسجد جامع و مسجد خول بلند در محله‌ی بازار)، دو حمام تاریخی (حمام محله‌ی بالا و حمام محله‌ی بازار) و دو ایوان تاریخی (زیارت ملای کلان در شمال، و زیارت خواجه محمد اصفهانی در جنوب این روستا)، از گذشته‌های دور به یادگار مانده‌اند.
خواجه محمد طاهر برنابادی که ثروتی بیکران داشته و جد اعلای میرزاها به‌حساب می‌آید، هفتاد جریب زمین خود را وقف نمود و گورستان وسیعی در شمال برناباد کنونی، و غرب قلعه‌ی تاریخی برناباد، ساخت. جوی آبی در کنار آن جاری و انبوه درختان اطراف آن‌را گرفته بود.
در این گورستان، ایوان بزرگی نیز ساخته شده که سنگ‌های منقشی دارد، و برخی هنوز خوانده می‌شود و بعضی از آن‌ها شکسته شده و خوانا نیست. این ایوان و خانه‌ی آن را خواجه محمد طاهر برنابادی (۹۱۵-۹۹۰ قمری) در سال ۹۷۵ هـ.ق، اعمار نمود.
خواجه وحیدالدین در بعضی از منابع بنام خواجه حمیدالدین نیز یاد شده، و برادر شیخ زین‌الدین خوافی است. هرچند بر مزارش کتیبه‌ای موجود نیست که چگونگی صحت اسمش را بیان نماید. امّا پیش روی مزارش ایوانی وجود دارد و در عقب ایوان گنبدی‌است عالی، که به ایوان و گنبد شیخ زین‌الدین تایبادی شباهت داشته و همچنان گنبد و ایوانی که پیش روی مزار برادرش شیخ زین‌الدین خوافی در خیابان هرات است، نیز به این وضع و ترتیب است.
خانقاه خواجه وحیدالدین یک بنای آجری شامل گنبدخانه‌ای است که جلو آن ایوانی قرار دارد. قبر خواجه وحیدالدین را یک توده سنگی بلندی حدود چند متر در جلو ایوان ورودی مشخص می‌کند. نظر به این‌که این بنا محتوی قبر نیست، لذا به‌نظر می‌رسد که کاربرد آرامگاهی داشته باشد و چون در اصل محرابی نداشته، لذا عنوان مسجد جنازه هم برای آن خارج از موضوع است. این عمارت از بسیاری جهات با خانقاه‌های ملای کلان و صدرالدین ارمنی شباهت دارد. این هر سه بنا از لحاظ اندازه باهم قابل مقایسه بوده و طرح آن‌ها بر اساس یک گنبدخانه‌ی مرکزی است و در قبرستانی بنا گردیده، که مجاور قبر شخصی است که بداشتن تقوی مشهور بوده است.
در ضمن این‌که طرح بنا را می‌شد همچون طرح ساده شده‌ی آرامگاه‌های عبدالله بن معاویه و عبدالله بن وحید درنظر گرفت، عدم وجود قبر در داخل بنا احتمال بیشتر دارد که این عمارت زاویه‌ای برای انزوای پیروان شیخ وحیدالدین بوده باشد. بنابر این احتمالاً به‌صورت خانقاهی مورد استقاده قرار می‌گرفته است.
دونالد ویلبر در باب خانقاه خواجه وحیدالدین برنابادی مطلبی نگاشته، که مطالعه‌ی آن خالی از لطف نیست. «از ویژگی‌های فضای معماری این ایوان ورودی آن است که تمام عرض نمای عمارت را دربرگرفته، با طاقی نیم گنبدی پوشش یافته و چند مرتبه قوس با نیم‌رخ غیرمتعارف مدور در عقب سر در ایوان دیده می‌شود. سه ضلع دیگر از نظر طرح مشابه هستند و در هر یک اضلاع سر در طاق‌های بسته‌ای دارد که با پیشامدگی‌های مستطیل‌شکلی در سطح بام برجستگی یافته‌اند. گنبد دارای یک نیم‌رخ بسیار مسطحی است و در رأس و بازوهای آن ضخامت‌اش به‌اندازه‌ی یک آجر است. یک محراب بعدی ورودی غربی را مسدود کرده است. قسمت‌های پایین دیوارها و منطقه‌ی انتقالی با قشری از کاهگِل پوشیده شده است. در منطقه‌ی انتقالی باریکه‌های گچی به‌کار رفته بود تا منظره یک کاربندی را بوجود آورد که به یک گنبد بیست و چهار ضلعی منتهی می‌شده، لیکن غالب این کاربندی‌ها جدا شده فرو ریخته است. به‌طوری‌که نشان می‌دهد که گنبد بصورت پیش‌چینی از روی فیل‌پوش‌ها ساخته شده است.
تزئینات: کاربندی گچی نامبرده در بالا، تنها نوع تزیین این بنا را تشکیل می‌دهد.
مقایسه سبک بنا: فقدان تزیین که در برناباد دیده می‌شود در بیشتر بناهای دیگر تیموری از جمله: غوریان، ده منار، زیارتگاه و پوران به‌همین منوال است. گنبد به همان طریق گنبد خانقاه ملای کلان و مسجد جامع غوریان به‌صورت پیش‌چینی ساخته شده و سر در مانند بنای اخیر تقسیمات افقی دارد. خانقاه برناباد را می‌توان محصول همان مکتب معماری مانند آثار مذکور در فوق دانست که تاریخ آن با تاریخ مسجد جامع غوریان (۱۴۹۵/۹۰۱) نزدیک می‌باشد».
با همه تشریحات و تصویرآرایی‌ها از خانقاه خواجه وحیدالدین برناباد، این خانقاه متأسفانه در وضعیت بسیار وخیمی به سر می‌برد، و به اثر گذشت زمان و عدم مراقبت و مرمت و نیز جنگ‌ها گنبد آن کاملاً فروغلطیده، و بخش‌های بالایی ایوان ورودی آن افتاده، و به اثر حفاری‌های خودسرانه دیوار قسمت غربی این بنا نیز مدروس، و به بیرون خم گردیده، و در کل وضعیت کنونی این بنا سخت نگران کننده است، و اگر به سرعت به آن توجهی صورت نگیرد، این آبده‌ی نفیس برناباد غوریان به‌طور کلی از بین خواهد رفت.
منابع پژوهش:
۱. معماری تیموری در ایران و توران، دونالد ویلبر، ص ۴۰۹-۴۱۰.
۲. آثار غوریان، حمیدالله کامگار، چاپ دوم، ۱۳۹۶، ص ۴۹-۵۲.
۳. رساله مزارات هرات، فکری سلجوقی، ص ۴۳۸.
۴. تذکره شعرای برنابادی، میرزا رضا برنابادی، ۱۹۸۴ میلادی، ص ۶
۵. آریانا، شماره ۲۷۰، حمل و ثور ۱۳۴۶، کابل.
۶. شناسنامه هرات، حمیدالله کامگار، نسخه قلمی.
