سیاسی و اجتماعی

فقه مقاومت انقلابی از دیدگاه امام ابوحنیفه رضی الله عنه

نوشته: دکتور محمد أیمن جمال

ترجمه: دکتر هجرت الله جبرئیلی

بخش نخست

پیشگفتار

ستایش و سپاس خدای راست که پرودگار جهانیان است، درود و سلام برگرامی­‌ترین آفریدگان سید ما محمد صلی الله علیه وسلم و بر خاندان و همه یاران او باد! وبعد:
همانا امام ابوحنیفه رضی الله عنه برخی از روزگار زندگانی خود را در حکومت امویان و برخی دیگر آن را در حکومت عباسیان سپری کرد. در میان این دو حاکمیت، مجموعه­‌ای از ناآرامی­‌های سیاسی و انقلابات و خیزش­‌هایی رخ داد که منجر به دست­ به‌­دست شدن حکومت شد، دولت اموی از میان رفت و دولت عباسی حاکم شد. امام ابوحنیفه رضی الله عنه در رهگذر این روزگاران تغییر شماری از امیران، دولت‌­ها و خلیفه­‌ها را به چشم سر دید. او در این میان دارای موقف‌­ها و دیدگاه­ه‌ایی بود که سزاوار است تا مطالعه شود و از رهگذر آن فقه [مقاومت] انقلابی از دیدگاه امام ابوحنیفه بازشناسی شود.
در روزگاری که بسیاری از کژفهمان تلاش دارند تا تشریع و قانونگذاری اسلامی را از واقعیت حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تفصیل و شرح کنند، همانا مراجعه به حالات و مواقف این امامان بزرگ چهره­ای روشن از اندازه توجه و تلاش آن­‌ها به سیاست و اندازه تأثیر آنان بر امت، امامان، خلیفه‌­ها، امیران، حاکمان و قاضیان را به ارمغان می­آورد. این مطالعه در صورتی امکان­پذیر است که با خوانش اندیشمندانه برخی از موقف­‌های این امامان همراه با فرمان­روایان و سیاستگران روزگار آنان همراه باشد و از رهگذر این موقف­‌ها، محورهای اندیشه سیاسی آنان استنباط و بیرون­یاب شود.
از ­این‌­رو در نظرم آمد تا این پژوهش را بنگارم تا موقف‌­های یکی از بزرگ­ترین امامان مقاومت­گر و پایدار در برابر ظالمان و دارای رساترین صدا در بیان حق، تبیین شود. این به خاطر آنست تا فروع موقف‌­های آنان و اصول فقهی­‌ای را که در طول حیات شان داشتند تخریج شود و مبانی و ارزش­‌هایی را که در نفس­‌ها و جان‌­های دانشجویان شان گذاشتند و برای پیروان آن‌ها نقل شد، شناخته شود. روشن است که از برجسته‌­ترین محورهای سیاست، تنظیم رابطه میان حاکم و محکوم، فرمان­روا و فرمان­بر است. از آن رو که امام ابوحنیفه رضی الله عنه در این گستره موقف­‌هایی فروان دارد، سزاوار است که به دیدگاه­‌های او توجه شود و تلاش برای خوانش گفتارها و استقرای احکامی که از آن بیرون­یاب می­‌شود، صورت گیرد.
از برجسته‌­ترین ویژگی­‌هایی که امام رضی الله عنه با آن از دیگران امتیاز پیدا می­کند، ایستادگی و پایداری او همراه با انقلاب‌­ها و خیزش­‌ها برضد حاکمان است. این کار او منجر به این شد تا حاکمان تلاش کنند تا به او نزدیک شوند، چرا که او در میان علما و دانشجویان و عام مردم جایگاه بلند داشت. او به تکرار پیشنهادهای حاکمان را رد کرد که گاهی سبب طرد و آوارگی و گاهی سبب زندانی شدن و تا زیانه خوردن او شد. تا آنگاه که الله متعال او را به شهادت در زندان به دست برخی از این حاکمان گرامی داشت. خداوند همه آنان را ببخشاید.
امام اعظم رضی الله عنه مجموعه‌­ای از موقف‌­های سیاسی داشته است که باید بازخوانی شود و خوانش سیاسی از آن صورت بگیرد تا رابطه او با حاکمان در روزگار او و سرشت اندیشه­‌های سیاسی او فهم شود.
از­ آن­‌رو که این پژوهش در فقه سیاسی امام ابوحنیفه بی­پیشینه است و پژوهش کوتاه در این گستره است، نظر به سرشت مجله علمی، فقط به مطالعه دو موقف در شمار موقف‌­های سیاسی امام اعظم رضی الله عنه، بسنده کردم، یکی موقف امام ابوحنیفه در باره انقلاب زید بن علی و دیگری موقف او در باره عهده ­دار شدن پست قاضی القضاتی و محنتی را که از آن رهگذر تحمل کرد. در دو مبحث چنانچه در طرح پژوهش بیان می‌­شود، به این دو موقف پرداخته‌­ام.
این دو موقف را از آن رو برگزیدم که یکی رابطه او را با دولت اموی و دیگر رابطه او را با دولت عباسی تمثیل می­کند تا موقف سیاسی او صرف نظر از دولتی که حاکم بوده است، شناخته شود.
همانا جایگاه فقهی و علمی امام در هر دو دولت به جایگاهی بلند رسیده بود و وجود او در پشتیبانی [مقاومت­ها و] انقلاب­‌ها که در این بازه زمانی رخ داده، مؤثر بوده است.
بی شک این موقف­های مهم و برجسته در تاریخ امت اسلامی از طرف این امام، از رهگذر خوانش سیاسی برابر با دانش تحلیل سیاسی معاصر شایستگی مطالعه را دارد. این بدان خاطر است که بسیاری از آنچه که در زمان ما می‌­گذرد خوانش و معرفت احکام آن از رهگذر خوانش ریزکارانه حالات این دوره و آرای امامان رضی الله عنهم در باره آن­ها، بدست می­آید.
روشن است که امام ابوحنیفه رضی الله عنه یک [مقاومت­گر و] اعتراضگر سیاسی عادی نبود، بلکه او اعتراض­‌گری مجتهدانه و فقیهانه داشت که عواقب و پیامدهای آن حادثه­‌ها را اندازه گیری می­کرد و می‌­سنجید. او به حکم الله متعال در این موارد جاهل نبود و این گونه نبود که او بزرگ­داشت حرمت خون­‌ها را نداند. معرفت جزئیات این قضایا و اثر آن در احکام سیاست شرعی از واجباتی است که بسیاری از پیروان امام در روزگار ما به آن توجه ندارند.

کسی که به این گونه از پژوهش­‌ها بپردازد با برخی از مشکلات رویارو می­‌شود که از مهم‌­ترین آن کمبود منابع است که این حوادث و رویدادها را حکایت کند، به همین گونه بی­دقتی در نقل این رویدادهای تاریخی عمومی و کمبود کسانی که از تاریخ امامان احکام [سیاسی] را استنباط کرده باشند، مواجه می‌­شود.

طرح پژوهش:

این پژوهش شامل یک مقدمه و دو مبحث می­‌شود:
مقدمه: در آن به مهم­ترین ويژگی­هایی که عصر سیاسی امام متمایز می­شود و مراحل سیاسی را که امام گذرانده است، پرداخته­ام.
مبحث نخست: موقف امام ابوحنیفه رضی الله عنه در باره [مقاومت ] انقلابی زید بن علی شامل دو مطلب می­شود:
مطلب اول: خوانش تاریخی و تحلیل سیاسی رویدادهای این [مقاومت] انقلابی
مطلب دوم: احکام فقهی­ای که از این [مقاومت ] انقلابی مستفاد و بیرون­یابی می­شود.
مبحث دوم: موقف امام در باره عهده­دار شدن پست قاضی القضاتی شامل دو مطلب می­شود:
مطلب نخست: خواشن تاریخی و تحلیل سیاسی رویدادهای این آزمایش
مطلب دوم: احکام فقهی مستفاد و بیرون­یاب شده از این آزمایش
سپس در نتیجه­‌گیری مهم­‌ترین نتایجی را که به آن­ها دست یافته­‌ام و مهم‌­ترین توصیه‌­ها را بیان کرده­ ام.

نمایش بیشتر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا