جستارهای کلامی

(۱) مفهوم و ویژگی‌های «حیا» در آموزه‌های اسلامی

دین اسلام، حیا را به عنوان خُلقی پسندیده در سطح فرد و جامعه ترویج کرده است، تا آنجا که عبارت «کم‌حیا» (با حذف همزهٔ «حیاء»؛ زیرا عرب هر ممدودی را کوتاه می‌کند و هر مقصوره‌ای را ضرورتاً مد نمی‌دهد) به‌عنوان واژه‌ای نکوهش‌آمیز در گفتار روزمره رواج یافته است. در حدیث نبوی آمده است که وقتی فردی برادرش را به دلیل حیای زیادش سرزنش کرد، پیامبر اکرم ﷺ به او فرمودند: «حیا همگی خیر است» [مسلم]. همچنین ایشان ﷺ فرمودند: «از سخنان نبوت اولیه که به مردم رسیده، این است که اگر حیا نداشتی، هرچه می‌خواهی انجام بده» [بخاری].

حیاء همواره فرهنگی را پدید می‌آورد که از انحراف جلوگیری کرده و ریتم زندگی را در سطح فردی و جمعی تنظیم می‌کند. نبود حیاء ما را به فقدان معیاری می‌رساند که بر اساس آن، اصلاح و پذیرش، ردّ کردن، نیکو شمردن و زشت دانستن صورت می‌گیرد. این بی‌معیاری در نهایت به نوعی هرج‌ومرج می‌انجامد؛ وضعیتی که اگر تداوم یابد، انسان به هدف خود نمی‌رسد، پیوندهای اجتماعی گسسته می‌شود و تمدن‌ها در نهایت سقوط خواهند کرد؛ آنجا که نه ضابطه‌ای هست و نه پیوندی.

حیاء خُلقی است که صاحبش را از زشتی در گفتار و کردار بازمی‌دارد، و به همین دلیل، در تقابل با برخی مفاهیم «شفافیت» قرار دارد که برخی در عصر حاضر به آن دعوت می‌کنند. شفافیت گاهی به معنای صداقت در گفتار و راستی در عمل است که بی‌شک خُلقی پسندیده است، اما گاهی نیز به معنای خودنمایی با کارهای زشت و آشکار کردن گناهان و فجور به بهانهٔ «آزادی» است؛ آزادی که در این صورت چیزی جز هرزگی و بی‌بندوباری نیست. این نوع خودنمایی مورد نهی قرار گرفته است؛ چنانکه رسول خدا ﷺ فرمودند: «همهٔ امتم بخشوده‌اند جز مجاهرین (آنان که گناهانشان را آشکار می‌کنند). از جمله مجاهر کسی است که شبانه عملی را انجام می‌دهد و صبح می‌کند در حالی که خداوند آن را پوشانده، اما او می‌گوید: ای فلانی! دیشب چنین و چنان کردم. در حالی که شب را با پوشش الهی سپری کرده، اما صبح می‌شود و پرده‌ای را که خدا بر او افکنده برمی‌دارد.» [متفق علیه]

ماهر با گناه خودنمایی می‌کند، زیرا می‌خواهد عمل زشتش در میان مردم شایع شود تا آنها نیز مانند او شوند و در فحشا یکسان گردند. خداوند متعال می‌فرماید: «کسانی که دوست دارند زشتی در میان مؤمنان شایع شود، برایشان عذابی دردناک در دنیا و آخرت است، و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.» (النور: ۱۹) ما امروز به این گروه از افراد دچار شده‌ایم که می‌خواهند فحشا را در میان مؤمنان رواج دهند. إنا لله وإنا إلیه راجعون.

راه برون‌رفت از کم‌حیایی، تربیت پایدار، پافشاری بر آن و احیای ارزش‌هایی است که از هرزگی و انحراف جلوگیری می‌کند.