جستار های کلام شناسانه؛ اسلام‌ شناسی تمدنی و معیارهای ارزیابی رابطه و قرب انسان با الله متعال

اسلام‌ شناسی تمدنی و معیارهای ارزیابی رابطه و قرب انسان با الله متعال

یکی از مسائل مهم، توجه انسان به جایگاه خود در رابطه و پیوندی است که با خداوند متعال دارد. در این راستا، چند معیار برای سنجش این رابطه ارائه می‌شود:
معیار اول: شناخت میزان نزدیکی به خداوند
این معیار شامل سطوح مختلفی است:
۱. نفس اماره بالسوء: در این سطح، نفس انسان به سوی گناه تحریک می‌شود و در آن احساس راحتی می‌کند. طاعت و عبادت برای او سنگین است، گناه را بد نمی‌بیند، به طاعت علاقه‌ای ندارد و هیچ احساس ملامت و پشیمانی از گناه در وجودش پیدا نمی‌شود.
چنانچه از عبدالله بن مسعود رضی الله تعالی عنه به صورت صحیح روایت شده است:
«إِنَّ الْمُؤْمِنَ يَرَىٰ ذُنُوبَهُ كَأَنَّهُ فِي أَصْلِ جَبَلٍ يَخَافُ أَنْ يَقَعَ عَلَيْهِ، وَإِنَّ الْفَاجِرَ يَرَىٰ ذُنُوبَهُ كَذُبَابٍ وَقَعَ عَلَىٰ أَنْفِهِ فَفَحَّشَهُ كَذَٰلِكَ فَطَارَ.» (سنن الترمذی، حدیث شماره ۲۴۹۲)
ترجمه: «مؤمن گناهان خود را مانند کسی می‌بیند که در دامنه‌ی کوهی ایستاده و می‌ترسد بر او فرو ریزد، اما فاجر گناهانش را مانند مگسی می‌بیند که بر بینی‌اش نشسته و آن را با دست می‌راند تا برود.»
صاحب این نفس، “الأمارة بالسوء” (فرماندهنده به سوی بدی) است. این شخص الهام‌های فرشته را نمی‌شنود و حتی فکر طاعت به ذهنش خطور نمی‌کند، مگر آنکه به شدت مورد بازخواست و توبیخ قرار گیرد.
۲. نفس لوامه: در این سطح، انسان گناه را با طاعت می‌آمیزد و در دلش هم تعلق به گناه و هم تعلق به طاعت وجود دارد. هنگامی که مرتکب گناه می‌شود، از آن پشیمان می‌گردد. این همان نفس “لوامه” (ملامتگر و سرزنش‌کننده) است.
۳. نفس ملهمه: در این سطح، انسان هیچ تعلقی به گناه یا انگیزه‌ای به سوی آن ندارد، بلکه تنها خاطراتی از گناه در ذهنش باقی مانده است. نفس او برای انجام طاعت راحت است و الهام‌های فرشته را درک می‌کند. با این حال، نفس به طور خودکار به سوی طاعت تحریک نمی‌شود، بلکه باید با مجاهده و تلاش به آن سوق داده شود. این همان نفس “ملهمه” است.
در این باره خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَلَٰكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ﴾ (سوره حجرات، آیه ۷)
ترجمه: «ولی خداوند ایمان را برای شما محبوب گردانید و آن را در دل‌های شما بیاراست و کفر و نافرمانی و گناه را در نظرتان ناخوشایند ساخت. اینان همان راه یافتگانند.»
۴. نفس مطمئنه: در این سطح، نفس انسان هیچ توان و گرایشی جز طاعت بیشتر ندارد و بر آن مداومت می‌ورزد و به هر الهامی پاسخ می‌دهد، بدون هیچ‌گونه خستگی. این حالت مانند فردی است که ممکن است به طور مداوم از شبکه‌های اجتماعی استفاده کند بدون اینکه احساس خستگی کند و نتواند از آن دست بکشد.
این افراد نیازی به مجاهده ندارند و ایمان در دل‌هایشان نوشته شده است و با تأیید خاصی از سوی خداوند پشتیبانی می‌شوند. این افراد صاحبان نفس “مطمئنه” هستند و شما می‌توانید ویژگی‌های آن‌ها را در کتاب خداوند متعال بیابید. آن‌ها کسانی هستند که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در حدیث صحیح [از سوی الله متعال] فرموده است:
«كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِي يَسْمَعُ بِهِ وَبَصَرَهُ الَّذِي يُبْصِرُ بِهِ.» (صحیح بخاری)
ترجمه: «من گوش او هستم که با آن می‌شنود و چشم او هستم که با آن می‌بیند.»
و از جمله مثال‌های آن‌ها، صحابه‌ای هستند که قرآن را در یک شب ختم می‌کردند و به طور مداوم بر این کار مداومت داشتند.