جایگاه زنان در کارنامه مسعود رح

احمد شاه مسعود ( رح ) به عنوان یک شخصیت عملگرا در سال های جهاد وقتی با این پرسش مواجه می شد که – چرا خاطرات خود را نمی نویسد و دیدگاه های خود را بیان نمی دارد؟ – یک جمله تکراری را بر زبان می آورد و می گفت: « ما (من) انجام می دهیم، شما بنویسید». او هیچ گاهی به حیث استاد تدریس نکرد، او ادعای روشنفکری و نظریه پردازی نداشت، کتاب و رساله ای ننوشت، پیوسته مبارزه کرد، تلاش به خرچ داد و از خود کارنامه ی درخشان و درخور افتخار بر جا نهاد. از این رو برای درک جایگاه زنان از نظر مسعود نمی توان تنها به چند گفتگوی رسانه ای ایشان در مورد زنان بسنده کرد، بلکه باید جایگاه زنان را در درازنای مبارزه ی بیست وسه ساله وی به بررسی گرفت و از لابلای آن، جایگاه واقعی زنان را نزد احمد شاه مسعود شناسایی نمود.

حیات سیاسی احمد شاه مسعود (رح ) را به سه دوره می توان تقسیم کرد: 1- دوره نخست از 1358 ه.خ آغاز و تا سقوط رژیم دکتر نجیب الله دوام می یابد. 2- دوره ی دوم، از 1371 ه. خ شروع می گردد تا خروج از شهر کابل ادامه می یابد. 3- دوره ی سوم، از 1375 ه.خ تا روز شهادتش را در بر می گیرد، که به آن سال های مقاومت گفته می شود.

دوره ی نخست

در سال های جهاد، که احمد شاه مسعود نخست در پنجشیر و سپس در ساحات متعلق به “شورای نظار” فعالیت داشت و مدیریت آن مناطق را عهده دار بود، در مورد زنان چند کار برجسته و نمایان انجام داد: الف. “بد دادن” و “خون بها دادن” که در زبان میانه “چام دادن” مشهور است را، ملغی قرار داد. و سخت در برابر این اقدام ایستاد و استدلالش این بود که به خاطر جنایت یک مرد، هرگز نمی توان آزادی و کرامت انسانی یک شخص دیگر ( زن) را پامال نمود، و آن را وجه المصالحه قرار داد. این رسم از قدیم الایام در پنجشیر و مناطق همجوار آن جاری بود، هرچند نخست کریه و زشت انگاشته می شد، اما بعنوان آخرین وسیله ی برای قطع مخاصمت ها دختری را به طرف متضرر می دادند و به آن “بد دادن” یا “خون بها دادن” می گفتند. احمد شاه مسعود ( رح ) از همان روز های نخستین جهاد در برابر این رسم ناپسند ایستادگی نمود و باروبساط آن را برچید. مردم شناسان و جامعه شناسان به خوبی درک می کنند، که تغییر دادن رسم و رواج های جا افتاده در یک جامعه سنتی تا چه حد کار ظریف و دشوار می باشد.

ب. درقرا و قصبات افغانستان/خراسان رسم چند همسری وجود داشت، و آن هایی که بضاعت مالی می داشتند، دو، سه و حتی چهار زن اختیار می کردند. در سال های قبل از جهاد خوانین و ملک ها بیشتر در چنین جایگاهی قرار داشتند، ولی با آغاز جهاد و برهم خوردن طبقات اجتماعی در کشور، شماری از فرماندهان جهادی، به چند همسری دست یازیدند. احمد شاه مسعود از جهات متعدد چند همسری را جز در موارد استثنایی ناپسند می شمرد و رخصتی که در قرآن کریم در این باب آمده است را با قید “عدالت” محدود می شمرد و یک رخصت عام نمی دانست به همین ملحوظ برای آن موارد و زمینه هایی ویژه ای قایل بود و سعی ورزید تا جایی که توان داشت، فرماندهان زیر امر خود را از چند همسری بر حذر دارد وگاهی هم مورد عتاب قرار داد. احمد شاه مسعود به پیامد های ناگوار چند همسری آگاهی داشت، هم از رهگذر برهم خوردن روابط عاطفی خانواده ها، هم از رقابت هایی که میان برادران اندری بمیان می آید و هم از جهت این که بیشتر وقت و توان فرماندهان صرف امور کوچک خانوادگی می گردد و از انجام وظایف خطیر باز می مانند.

ج. نخستین دسته از “داکتران بدون مرز” که مرکز آن ها در پاریس است، به منظور کمک به مردم نیازمند در 1360 ه. خ وارد جبهه پنجشیر گردیدند. در ترکیب هیات امدادگران خانمی بنام “لورانس” نیز وجود داشت، احمد شاه مسعود از آن ها پذیرایی بعمل آورد، زمینه فعالیت آن ها را در قریه آستانه، فراهم نمود، و کار آن ها هم در کمک رسانی به مردم مفید افتاد، و دسته ی از جوانان مجاهد را آموزش دادند که در قرارگاه های مختلف مجروحین جنگی را یاری می رساندند. نکته این جاست، که در آن سال ها پذیرایی از یک بانوی امدادگر فرانسوی کار ساده ای نبود. قانع ساختن عامه مردم بویژه علمای دینی که با چنین کاری به شدت مخالف بودند، از یکسو تدبیر و دور اندیشی احمد شاه مسعود را نشان می دهد، از سوی دیگر نظر او را در باره ی جایگاه زنان بازتاب می دهد. پس از آن که مسعود چنین دریچه ای را گشود، در برخی از جبهات دیگر مجاهدین نیز پای امدادگران خارجی باز گردید.

د. بدون تردید در سال های جهاد، بار سنگین پشت جبهه بر دوش زنان بود، آن ها بودند، خانواده های شان را سرپرستی می کردند، به مردان جهت رفتن به جبهه دلگرمی می دادند، مواد خوراکی را تهیه می داشتند، لباس ها را می شستند، در موارد زیادی از مجروحان و معلولان تیمار داری می کردند .. . زنان لشکر نیرومند پشت جبهه بودند اما کمتر به آن ها پرداخته و به کار شان اهمیت داده می شود. دست کم یک چشم و یک قلب این همه زحمات را درک می کرد و در برابر آن ها خاضع و تسلیم بود و آن احمد شاه مسعود بود. به کسانی از زنان و بانوان فداکار هدیه می فرستاد و با نامه کوتاهی از آن ها تمجید و تقدیر به عمل می آورد. سهم زنان بقدری برجسته است،اگرروزی دراین باب تحقیق صورت گیرد،روایت مردانه جهادرا می تواند به مبارزه قهرمانانه زنان عوض نماید.به عنوان نمونه از چند تای از این زنان مجاهد و فدا کار نام می بریم،که هریک آزآن همداستان هائی حیرت آورازشهامت ودلیری دارند.

1. توره بیگم همسر حاجی محمد ذاکر از چیله کتا قریه دشت ریوت

2. مهرنگار همسر محمد ولی از قریه زنه

3. همسر حاجی محمد امیر از قریه منجهور

4. طوطی دختر خالقداد همسر تورن عبدالله خان از قریه پارنده

5. تبرکودخترشاه محمد همسرامیرجان از قریه پاراخ

6. جوهر بی بی دختر بابه سردار همسر علی داد از چیلانک، شتل

7. بی بی گل دخترشهسوارهمسر شاه ملک از کوکلامی سالنگ

8. شاه بیگم دخترعبدالقیوم همسر

ملک هاشم از کوکلامی سالنگ

۹.همسر خزانه دار مظفرخان ازآستانه

۱۰.ریزه بی بی دخترمحمداسحاق همسر حاجی عبدالمتین از دشت ریوت

۱۱.شهربانو دختربهادرخان همسر ملک میرزا ازعبدالله خیل

ه. انسانیت به آرامی در دل ها نفوذ می کند و اثر عمیق جا می نهد. دیدگاه انسانی احمد شاه مسعود رح نسبت به زنان در دل بانویی در صف دشمن این گونه عمل می کند. در 1364 ه.خ دکتر نجیب الله رئیس استخبارات زمان، ترور احمد شاه مسعود را به وسیله ی یکی از دوستان دوره ی مکتب اش بنام “کامران” برنامه ریزی نمود. کامران مجهز با تفنگچه بی صدا روانه پنجشیر گردید. از این راز تنها داکتر نجیب الله آگاهی داشت و همسر کامران که خود نیز عضویت خاد را داشت. فردای آن روز که کامران عزم سفر می کند، همسرش او را همراهی می کند و خطاب به کامران می گوید تو چندان آدم با ثبات و حسابی نیستی، نشود که دست به کدام عمل بد بزنی. وقتی به نزد احمد شاه مسعود می رسند، بانوی یاد شده، تفنگچه را تحویل می دهد و می گوید، فقط به این سبب آمدم که بالای کامران اعتماد نداشتم.

چنین نفوذ معنوی در سال بعدتر باردیگر به مشاهده رسید که بانو ثریا بها همسر صدیق راعی (برادر دکتر نجیب الله) از میان جبهات مجاهدین بالای مسعود اعتماد می کند، و روانه ی پنجشیر می شود، که شرح آن توسط بانو ثریا بها در کتابی بنام “رها در باد” آمده است.

و. پس از آن که قوای شوروی 1367 ه. خ خاک افغانستان را ترک گفت، و فشار حملات هوایی بالای پایگاه های مجاهدین کاهش پیدا کرد، شورای نظار فرصت یافت تا فعالیت های سیاسی و اجتماعی خود را گسترش دهد ،در این راستا در پهلوی سایر اقدامات دست به تاسیس شورای امور زنان، که ریاست آن را بانو ” عادله انصاری” بدوش داشت، زد. این اقدام در وضعیتی که سراپای کشور را نگاه های سختیگرانه ی نسبت به زنان پوشانده بود، این گام جسورانه و متفاوت به حساب می آمد، که بوسیله ی احمد شاه مسعود رح برداشته شد و او با این گونه اعمال خویش اساس یک دیدگاه جدید را در مناسبات سیاسی – اجتماعی افغانستان پس از یک نبرد قهرآمیز می نهاد.

ز. شماری کثیری از زنان و دخترانی که در شهر ها زندگی می کردند/مجاهدین را در تهیه اطلاعات و انتقال مواد ضروری یاری می رساندند و بدین سبب شماری از آن ها زندانی شدند و زجرها کشیدند، در این میان کسانی هم بودند که دست به اقدامات مسلحانه زدند، از آن جمله اقدام همسر انجنیر محمد عارف سروری که رئیس محکمه اختصاصی انقلابی رژیم نجیب الله را مورد حمله موفقانه قرار داد، مثال زدنی است. قاضی فضل الله رئیس محکمه اختصاصی انقلابی کسی بود که برای متهمان در دولت نجیب الله حکم صادر می نمود و ده ها تن را محکوم به اعدام کرد و بشهادت رساند.

ه. احمد شاه مسعود از نظر تشکیلاتی به جمعیت اسلامی افغانستان تعلق می رساند، که توسط استاد برهان الدین ربانی رهبری می شد. آن چه مسعود، انجام می داد، یک اقدام مجرد و بی ریشه نبود، بلکه رهبری و تشکیلات این سازمان هرچند به خانواده ی اخوان المسلمین پیوند می خوردند، ولی دارای دید متفاوتی در مقایسه با دیگر احزاب مشابه شان در مورد زنان بود؛ زیرا جمعیت اسلامی افغانستان دارای شورای امور زنان بود، دوره های آموزشی ویژه زنان و دختران را دارا بود، و در سال های اخیر جهاد، دانشگاه خاصی بنام “امهات المومنین” آن هم در محیط پشاور، فوق العاده انقلابی شمرده می شد.

دوره ی دوم

سقوط رژیم دکتر نجیب الله و سقوط مجاهدین در 1371 ه خ، احمد شاه مسعود را در جایگاه قدرتمندترین فرد در کابل قرار داد، بدین معنی هر اقدام کلانی می باید با موافقت او صورت می پذیرفت. بنابر این، کارهای که در طول سال های دولت مجاهدین 1371-1375 در پیوند به امور زنان صورت پذیرفت، بدین صورت دسته بندی شده می تواند:

الف. زنان در کلیه دفاتر دولتی مانند گذشته به فعالیت های شان ادامه بخشیدند. مکاتب دخترانه فعال بود ، و به سخن استاد حسن شاه حسن یار رئیس دانشگاه کابل 40 در صد شاگردان را دختران تشکیل می دادند. در مورد گویندگان زن در رادیو تلویزیون اختلاف هایی وجود داشت و کسانی از رهبران تنظیم های جهادی مخالف گویندگی زنان بودند، اما تا اخیر به اثر ایستادگی استاد برهان الدین ربانی و احمد شاه مسعود، زنان به کار رسانه ای ادامه دادند.

ب. جنرال سهیلا صدیق از سوی احمد شاه مسعود بحیث قوماندان بیمارستان 400 بستر اردو توظیف و تا اخیر به این سمت فعالیت ورزید. همچنان خواهر جنرال سهیلا برای مدتی بعنوان رئیس دانشکده پولیتخنیک ایفای خدمت کرد. بانو محبوبه حقوقمل در زمان دولت مجاهدین ریاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه کابل را بعهده داشت.

ج. شورای اجرایی جمعیت اسلامی افغانستان/خراسان دارای یک عضو بانو هم بود، که بانو “آمنه افضلی” این امتیاز را داشت. این شورا به بسیاری از مسایل سیاسی اداری کشور رسیدگی می کرد و تصمیم اتخاذ می داشت. همچنان در شهر کابل جمعیت اسلامی افغانستان در نواحی مختلف آن شهر، شورا های بانوان را راه اندازی کرد. این همه در وضعیتی صورت می گرفت که کابل لحظه ای از امنیت برخوردار نبود و پیوسته به وسیله نیرو های متعلق به حکمتیار و سپس تحریک طالبان راکت باران می شد.

دوره سوم

در این دوره احمد شاه مسعود رح با نیروهایش پس از 4 سال و چند ماه دوباره به مراکز دوران جهاد خود در پنجشیر و شمال برگشتند.امکانات دولتی از دست رفت و آن فضا محدود تر شد، اما ارزش ها باقی ماندند و اشخاص آب دیده تر شدند. در این برهه، موارد زیر قابل ذکر اند:

الف. در مناطقی که امنیت حاکم بود، مکاتب دخترانه در کنار مکاتب پسرانه گشوده شد، به طور نمونه با وجود یک سری ملاحظات در پنجشیر یک باب مکتب دخترانه فعالیت داشت.

ب. سیاست های زن ستیزانه تحریک طالبان، مساله جایگاه زنان را از نظر اسلامی مطرح کرده بود، و احمد شاه مسعود ( رح ) بارها به پرسش خبرنگاران، مخالفت خود را با سیاست های زن ستیزانه ی طالبان ابراز داشت و جای تردیدی برجا نگذاشت.

ج. در این سال ها بانو “نسیمه دانشیار” بحیث یک دپلمات در قنسولگری مشهد از سوی دولت اسلامی توظیف گردید. شوراهای بانوان طرفدار مقاومت در کشور های مختلف ایجاد شد، رابطه مردانه در صف مقاومت به رابطه ی مشترک زنان و مردان ارتقا پیدا کرد. گزارشگران و امداد گران زن در سال های مقاومت به راحتی در ساحات زیر کنترل دولت مجاهدین به رفت و آمد می پرداختند. و زنان دیگر از آن محدودیت دست و پا گیر سال های جهاد بیرون شده بودند. به گونه ی مثال بانو “نیلاب مبارز” در پنجشیر یک دسته امدادگران طبی را سرپرستی می کرد، و مردم با چنین امدادگرانی عادی شده بودند، این همه در حالی صورت می گرفت، که در مناطق تحت کنترل طالبان زنان نه تنها از کار و آموزش محروم شده بودند، بلکه بدون محرم (پدر، شوهر، یا پسر ) از خانه بیرون شده نمی توانستند، و بوت های پاشنه بلند به پا کرده نمی توانستند.

د. دیدگاه عملگرایانه احمد شاه مسعود نسبت به زنان در فرجام موجب گردید، تا بانو “نیکولاس …. که ریاست دوره ای اتحادیه ی اروپا را بدوش داشت، از مسعود دعوت بعمل آورد و از او پذیرایی کند.

اهمیت آن چه را احمد شاه مسعود انجام می داد، به خوبی ارزیابی شده می تواند که وضعیت زمانی و مکانی آن لحاظ گردد، در غیر آنصورت، آنچه که گفته آمد، در مقایسه با جایگاه زنان در سایر کشور ها قابل مقایسه نمی باشد. از سوی دیگر، آنچه مسعود انجام داد برای سیاست دور زدن این کشور ها می تواند آموزنده باشد، زیرا سازگار کردن دیدگاه با واقعیت های اجتماعی از دشوار ترین مواردی است که باید یک سیاستمدار انجام دهد. چه؛ پاره ای از سیاستمداران در اثر نادیده گرفتن این موضوع در کل جریان مربوطه شان را زیانمند ساختند و خود نیز از گردونه بیرون رفتند.